2020: ’z djar vor di gesùnthait vo gegrès un èlbar
Le piante costituiscono la base della vita sul pianeta ma la loro salute è sempre più minacciata tanto che l’Assemblea generale delle Nazioni Unite ha proclamato il 2020 “Anno internazionale della salute delle piante” per sensibilizzare tutti su un tema fondamentale anche per la nostra salute
Èlbar, püam un gegrés soin asó bichte vor ünsar lem un vor ’z lem vo alln in vichar atti earde ke di ONU hatt auzgemacht ke ’z djar 2020 bart soin ’z djar vor di gesùnthait vo alln in èlbar un ’z gegrés vodar bèlt.
Bar bizzan alle ke di èlbar gemaz in 98% von guat air bobar atnen ma bar mochan o nètt vorgèzzan ke püam un gegrés gemaz in 80% von ünsar gièzza. Alle djar dar 40% vo daz sèll boda khint gesent, gesetzt un augezüglt in da gåntz bèlt darvàult odar dèrrt peng krånkhhaitn un khössla un åndre vichela boda vil vert khemmen vo baite lentar odar boda zuarrivan umbrómm atti bèlt iz hèrta bermar. Vichar un gegrès boda, inar bòtta håm gilebet lai in bintsche plètz, hevan å zo giana bobràll un schedegen starch di natùr von naüng plètz bosa rivan, machante stèrm vichar un èlbar boda håm gilebet sèmm vorånahì. Peng ditza mildjü laüt boda lebatn vorkhovante baztaz gitt di earde, håm neméar gèlt un gièzza.
Ma mocht arbatn hèrta mearar un pezzar zo schütza d’ünsar bèlt: vor ditza haür bartnse haltn vil trèff zo lirna gerècht alln bazta iz nå vürzokhemma un baz ma mage tüan, biane o, boda mage tüan anìaglaz. In d’ünsar provìntz o saitma nå zo arbata zo schütza di gesùnthait von beldar un von gert un, tüanante asó, von laüt boda lem da o.
Vil laüt soin nå zo vorsa azta ünsar provìntz khemm z’soina an Bio-Distretto un alle håm gimak gian in soi kamòu untarzoschraiba in dokumént. Ditza bill muanen ke alle di laüt, nètt lai di baké ma alle di sèlln boda arbatn pittn turìstn o, alle di veròine un alle di vervàltungen, mochatn arbatn pittnåndar süachante zo nütza daz earst von alln sachandar boda schedegen di bèlt daz mindarste boma mage un, azma mage, sachandar boda khemmen gimacht da nåmp, di sèllnen boda hoazan ‟km 0ˮ. ’Z iz o daz sèll boden impàitn alle di turìstn boda khemmen ka üs: auz pan hochnach vo haür di Coldiretti hatt khött ke dar 77% von djungen untar in 35 djar izzt daz liabarste gièzza ‟km 0ˮ una dar 56% hatt khött ke dar zalt gearn eppaz mearar zo khoava sachandar biologici. Auz pan djar 2017 di Ispra hatt geschètzt ke, khoavante gièzza ‟km 0ˮ, khinta vortgedjukht dar 40-60% mindar baz khoavante sachandar boda khemmen vo baitom.
Balbar gian zo provédra süachpar hèrta z’schauga vo bo ’z khinta daz sèll bobar khoavan umbrómm, lai zo khöda ummaz, an kilo khèrschan zo riva in Beleschlånt von Cile hatt gimacht zbölftausankh kilòmetre un zo tüanaz soinda khent ginützt 6,9 kile petròldjo un soinda auzgånt in hümbl 21,6 kile anidride carbonica. (E.v.K.)
